|

Múa mâm vàng trong ngày Quốc lễ Hùng Vương
Múa bóng
rỗi còn được gọi là múa bóng hoặc bóng rỗi, là một loại hình nghệ thuật dân
gian hết sức độc đáo của người Nam bộ. Loại hình này có từ thời khẩn hoang, lập
ấp, theo dấu chân của các tiền nhân trong công cuộc Nam tiến cách đây hơn 300
năm.
Múa bóng
rỗi thường gắn với các dịp cúng bà (bà Chúa Xứ, bà Hỏa, Ngũ Hành nương nương…).
Đặc biệt, ở một số ngôi đình Nam bộ, nhất là những ngôi đình có miễu bà Chúa Xứ
thì múa bóng rỗi diễn ra hàng năm, thu hút đông đảo người dân từ các nơi đến
tham dự.
Nghệ thuật
múa bóng rỗi có liên quan chặt chẽ đến tục thờ Mẫu ở Việt Nam nói chung và ở
Nam bộ nói riêng. Các vị nữ thần được thờ ở Nam bộ là kết quả của quá trình
giao lưu, hỗn dung văn hóa của nhiều lớp cư dân người Khmer, người Việt, người
Chăm, người Hoa. Chẳng hạn, bà Chúa Ngọc vốn gốc là vị nữ thần Pô I Nư - Nagar
- bà mẹ xứ sở của người Chăm đã được Việt hóa. Khi người Việt đặt chân vào
Trung và Nam Trung bộ, theo truyền thống thờ Mẫu sẵn có từ quê nhà, người xưa
đã Việt hóa vị thần Chăm này bằng tên Thánh Mẫu Thiên Y Ana, mà dân gian gọi
ngắn gọn là bà Chúa Ngọc.
Còn bà Chúa
Xứ và Linh Sơn Thánh Mẫu lại là kết quả giao lưu và hỗn dung tín ngưỡng giữa
người Việt và người Khmer. Với tâm thức thờ Mẫu từ quê hương Bắc bộ và Trung
bộ, người Việt vào Nam bộ đã bắt gặp tục thờ nữ thần của người Khmer là bà
Neang Khmau - nữ thần Đất và tạo nên hình tượng bà Chúa Xứ, được dân gian thờ
phụng từ phạm vi vùng, làng tới gia đình. Đây là vị nữ thần có phạm vi ảnh
hưởng rộng khắp nhất ở Nam bộ. Còn bà Thiên Hậu thì khắp Nam bộ nơi nào cũng có
chùa, miễu, cung thờ. Vị nữ thần này do những người Hoa di cư mang tới hồi thế
kỷ XVII.
Về phương
diện nghi lễ, nếu nơi nào có tục thờ nữ thần thì thường có diễn xướng múa bóng.
Đây là kết quả của giao lưu văn hóa Chăm - Việt, cụ thể hơn là người Việt đã Việt
hóa điệu múa pajao của các bà bóng người Chăm để tạo ra múa bóng. Nghi thức múa
bóng của người Chăm quy định người múa bóng phải là thiếu nữ đồng trinh hoặc
người phụ nữ đẹp. Còn ở Nam bộ, phần lớn những người hành nghề múa bóng là
người pêđê trẻ tuổi hoặc phụ nữ lớn tuổi. Những người này cho rằng việc hành
nghề của họ là do có căn, có số, hay còn gọi là căn đồng. Các bà bóng nếu gốc
là nam thì đều ăn mặc, đi đứng, nói năng, cư xử như một phụ nữ.
Múa bóng
rỗi có hai bộ phận là múa bóng và hát rỗi. Múa thông qua những động tác tạo
hình biểu hiện sự kính dâng lễ vật lên thần linh. Đây là phần lúc nào cũng được
mọi người quan tâm chờ đón. Một số bà bóng chịu khó tập luyện nên trình diễn
những động tác múa khá điêu luyện, khéo léo như làm xiếc, khiến người xem lúc
nào cũng hồi hộp, tò mò chờ đợi. Múa dâng lễ vật lên thần linh thường có các
điệu sau:
 Múa dâng bông
Múa dâng bông:
Người ta
dùng một chén đựng đầy bông trang đưa cho bà bóng. Bà bóng tiếp nhận chén, bắt
đầu thể hiện những điệu múa uốn lượn cơ thể, tay chân, miệng hát rỗi theo nhịp
sên, phách của ban nhạc. Động tác cuối cùng của múa dâng bông là để chén bông
trên đầu, múa lượn bằng cổ đôi ba vòng rồi quỳ xuống. Sau đó có người bước đến
lấy chén bông trên đầu đặt lên bàn thờ.
Múa dâng mâm:
Mâm vàng là
một thứ đồ mã đã dán trên chiếc mâm nhôm. Người ta dùng các loại giấy khác màu
để tạo hình ngôi tháp. Tùy theo địa phương, theo lò của các bà bóng mà hình
dạng, màu sắc của mâm vàng có những sắc thái khác nhau. Mâm vàng hình tháp là
lễ vật mang tính linh thiêng để dâng lên các nữ thần.
Múa mâm
vàng có nhiều động tác, như dùng tay cuộn để dâng mâm, đội mâm lên đỉnh đầu,
trên trán, trên cằm, trên môi, chuyển mâm trên vai, trên lưng, thậm chí dùng
bàn chân để dâng mâm. Hình tượng múa mang tính thần kỳ, còn nghệ thuật gần với
xiếc tạp kỹ. Khi một người múa dâng mâm thì có vài người khác chơi đàn cò, kèn,
thanh la, trống, tạo nên không khí vừa linh thiêng vừa sôi động. Sau khi múa
xong, người ta đem đốt ngôi tháp đó đi.
Múa dâng lộc:
Một mâm
trầu cau được phủ vải đỏ sẵn sàng để bà bóng bưng lên và múa. Múa xong thì đem
lộc này dâng thần linh và phát cho mọi người để lấy lộc. Cũng có người dùng
tiền để mua lộc này.

Múa ghế
Múa ghế:
Tiết mục
này lúc nào cũng gây được sự hứng thú cho người xem. Bà bóng dùng bảy, tám
chiếc ghế chồng lên nhau, rồi dùng miệng cắn chân ghế và múa. Mỗi động tác uốn
éo của bà bóng thường nhận được một tràng pháo tay và người ta thi nhau để tiền
vào lòng những chiếc ghế đó như là sự tưởng thưởng cho công sức và sự khéo léo
của người múa.
Múa bông huệ:
Bà bóng
dùng hai nhánh bông huệ dài, một cắn ở miệng, một để thẳng đứng, đầu của nhánh
thẳng xuống tiếp xúc với đầu của nhánh còn lại. Trên các nhánh huệ này có rất
nhiều tiền của người xem gắn vào để thưởng công. Khi thể hiện những điệu múa
thuần thục, nhuần nhuyễn, bà bóng di chuyển liên tục mà nhánh huệ không bao giờ
rớt.
Múa dao:
Động tác
này cũng gần như một tiết mục xiếc của bà bóng. Bà bóng dùng miệng cắn một đầu
cán dao, mũi dao đưa ra ngoài. Năm, sáu cây dao còn lại được chất thẳng đứng
trên con dao nằm ngang. Bà bóng di chuyển nhiều lần, múa đẹp mà dao cũng không
bị rớt. 
Múa dao
Múa khạp:
Động tác
này làm người múa khá tốn sức, đồng thời còn đòi họ sự điêu luyện nữa. Quả là
nguy hiểm khi một bà bóng đã ngoài 60 tuổi dùng tay nâng khạp quay nhiều lần,
sau đó chỉ đặt một cạnh của miệng khạp lên trán mình rồi buông tay ra, lắc lư
điệu múa. Thực hiện thành công điệu múa này, bà bóng nhận được nhiều tiền hơn
cả. Người ta thi nhau thảy tiền vào khạp để thưởng công.
Múa rót rượu:
Đây là một
màn trình diễn độc đáo. Người múa dùng một chai rượu, trong đó phân nửa có sẵn
rượu, để nằm ngay giữa đỉnh đầu. Người múa cứ lắc lư cơ thể, di chuyển qua lại
mà chai rượu không bị lăn xuống đất. Sau nhiều động tác múa, nhảy khá điệu nghệ,
người múa quỳ xuống, từ từ cúi đầu. Người khác cầm một cái dĩa, trong đó có một
cái ly nhỏ để trước mặt người múa. Người múa cúi đầu sao cho rượu trong chai
chảy được vào ly (không hề dùng tay) và chai rượu cũng không bị rớt xuống.
Ngoài tài
nghệ múa, bà bóng còn có khả năng sáng tác lời ca theo yêu cầu của gia chủ, của
người chủ tế… theo nền nhạc đệm có sẵn. Người hát rỗi mặc lễ phục đứng trước
bàn thờ nữ thần, tay cầm trống nhỏ, gọi là trống rỗi, vừa gõ làm nhịp cho hát
mời nữ thần về dự nghi lễ. Lời hát tha thiết ca ngợi các vị nữ thần, mời các vị
về ngôi đền để chứng kiến cảnh mọi người đang trông chờ và phù hộ, độ trì cho
họ. 
Múa mâm vàng trong lễ cúng đình
Múa bóng
rỗi là một nghệ thuật diễn xướng và hát để thể hiện truyền thống tri ân, uống
nước nhớ nguồn của con người đối với thần linh, đối với tổ tiên và những người
đã khuất. Trang phục của các bà bóng vì thế cũng rất cầu kỳ, đầy đủ áo, mũ,
váy, khăn choàng cổ, ngạch quan. Việc trang điểm cũng kỹ, đậm phấn son. Đây quả
là một nét đẹp văn hóa theo hình thức diễn xướng nghi lễ dân gian, thể hiện
được giá trị văn hóa nghệ thuật cao, cần được bảo tồn và phát huy.
Theo TRẦN
KIỀU QUANG
|
|