.

Ông Nguyễn Văn Mai sanh trưởng tại thôn Mỹ Trà, tổng Kiến Đăng, huyện Kiến An, phủ Gia Định^[1] (nay là Thành phố Cao Lãnh, tỉnh Đồng Tháp). Theo các tài liệu Hán, Nôm gồm sắc phong, tờ chỉ sai, chế phong, vi bằng… mà hậu duệ còn giữ được tại phủ thờ ở ấp Tân Hùng, xã Tân Thuận Tây, thành phố Cao Lãnh đến ngày nay có thể khái lược về hành trạng, sự nghiệp của ông như sau:

            Ông là một võ quan đầu triều Nguyễn, sớm theo phò tá chúa Nguyễn Phước Ánh, được phong chức Đội trưởng^[2] thuộc đội 6, vệ Hùng Võ^[3].

            Vì có nhiều tài năng, lập chiến công nên được thăng làm Phó đội^[4], Đội 7 tước Mai Đức hầu vào ngày mùng 9 tháng Giêng niên hiệu Cảnh Hưng thứ 63 (tức năm 1802 - do lúc nầy chúa Nguyễn Ánh chưa chính thức lên ngôi Hoàng đế nên vẫn dùng niên hiệu của nhà Lê). Đội 7 của ông thuộc về quân Thần Sách, phụ trách Tượng quân.

            Ngày mùng 9 tháng 9 năm Gia Long nguyên niên (1802), ông được vua phong làm Khâm sai Cai đội^[5], tước Mai Xuân hầu.

            Ngày 10 tháng 8 năm Gia Long thứ 5 (1806) ông được chuyển qua cai quản đội 6, vệ Hùng Cự Nhất vẫn coi Tượng quân, dưới trướng của Khâm sai Chưởng Tượng quân lãnh Tượng chánh Cai tào vụ Quận công Nguyễn Đức Xuyên. Sau đó, ông được chuyển qua đội 4 vẫn thuộc vệ Hùng Cự Nhất, tước Mai Hoa hầu.

            Ngày mùng 1 tháng 7 năm Gia Long thứ 7 (1808), ông được sai coi quản 3 vệ Hùng Cự Nhất, Nhị, Tam ở Bình Định. sau đó ông lại được chuyển làm Khâm sai Cai đội hai đội Hùng Sai, tước Mai Tài hầu.

            Cuối triều Gia Long, ông được chuyển đến Bắc Thành (Hà Nội), vẫn giữ chức Khâm sai Cai đội, thuộc đội 7, vệ Hùng Cự Nhất, Tượng quân.

            Ngày mùng 4 tháng 3 năm Minh Mạng thứ 4 (1823), ông được Tổng trấn Bắc thành^[6] sai dẫn hai vệ Hùng Cự Nhất, Nhị về Kinh ứng hầu.

            Ngày mùng 3 tháng 8 năm Minh Mạng thứ 7 (1826), ông được vua ban chiếu thăng làm Phó Quản cơ, cơ Tả Thắng, thuộc Hậu quân.

            Ngày 30 tháng 6 năm Minh Mạng thứ 9 (1828), ông được Tổng trấn Bắc Thành sai dẫn 147 biền binh, suất đội, thơ lại đến trấn Sơn Tây làm công vụ.

            Ngày 29 tháng 5 năm Minh Mạng thứ 12 (1831), ông được vua ban chiếu thăng bổ làm Quản cơ, cơ Vĩnh Bảo Tiền, thuộc Hậu Quân, vẫn ban tước là Mai Tài hầu. Sau đó ông được chuyển về làm Quản cơ, Thủy cơ An Giang.

            Khi Lê Văn Khôi nổi loạn, chiếm cả Nam kỳ và cầu viện quân Xiêm sang đánh Đại Nam, ông cùng quan binh ra sức chống cự đánh dẹp giặc. Tháng 8 năm Minh Mạng thứ 14 (1833), ông cùng quan quân đánh chiếm lại được tỉnh lỵ Hà Tiên. Sau đó ông tiếp tục theo quân dẹp giặc dưới trướng Bình Khấu tướng quân Trần Văn Năng và tướng Trương Minh Giảng. Tuy nhiên khi đem quân giải phóng được thành Nam Vang thì ông chẳng may tử nạn.

            Ngày 13 tháng 3 năm Minh Mạng thứ 16 (1835), ông được vua ban chế đặc thọ là Minh Nghĩa Đô Úy, trật Chánh tứ phẩm.

Theo lời truyền lại trong gia tộc, sau khi ông tử trận, vua Minh Mạng ban chế truy phong công trạng. Sắc ban đến nhà thì Hương chức làng Mỹ Trà khi ấy đến xin được thỉnh ngài về thờ làm Thành hoàng để phò hộ cho hương thôn bá tánh. Vì ngài lúc sanh tiền là người thôn Mỹ Trà và cũng là một trong số rất hiếm người bổn thôn làm quan lớn, lại hy sinh vì nước được vua ban sắc phong nên dân chúng kính ngưỡng muốn được phụng thờ. Tuy nhiên, lúc đó thôn Mỹ Trà vẫn chưa cất đình thần, hương chức đến xin cùng con cháu ngài được thỉnh sắc phong cùng thần vị ngài về rồi sẽ xây cất ngôi võ miếu. Gia đình đồng ý nhưng mấy lần xin keo ngài đều không thuận cho mang sắc đi, do đó làng Mỹ Trà chỉ xin được thờ phụng anh linh ngài.

Sắc phong ông Nguyễn Văn Mai được mở ra vào dịp lễ giỗ tại Phủ thờ ở xã Tân Thuận Tây, thành Phố Cao Lãnh - Ảnh do hậu duệ cung cấp

Từ đó đến nay đã hơn 180 năm, con cháu nối đời gìn giữ sắc phong, hằng năm làm lễ giỗ ngài vào mùng 9 tháng 5 âm lịch được tổ chức tại phủ thờ.

Có thể nói Mai Tài hầu Nguyễn Văn Mai là một vị võ quan hiếm hoi đầu triều Nguyễn là người thôn Mỹ Trà. Ông là người có nhiều công lao với nhà Nguyễn, trải thờ hai triều Gia Long và Minh Mạng. Công lao lớn nhất của ông có thể nói là việc đánh đuổi quân Xiêm, chiếm lại được Hà Tiên và đã anh dũng hy sinh sau đó trong quá trình giải phóng thành Nam Vang. Tuy có nhiều công lao và tương truyền được dân thôn Mỹ Trà thờ làm Thành hoàng nhưng cho đến nay, hầu như ngoài con cháu trong gia tộc ra không ai biết rõ về ông để có sự tôn vinh đúng mức. Đặc biệt, các bằng sắc, tài liệu của ông có niên đại rất sớm ở Nam Kỳ mà hiện con cháu đang lưu giữ là những di sản vô giá cần được dịch thuật rõ ràng, bảo tồn và phát huy giá trị đúng mức trong thời gian tới./.